1.Kovid-19 enfeksiyonu
Imperial College London’da yapılan bir araştırmada; Kovid-19’un bilişsel (kognitif) tesirleri incelendi. Araştırmada; bu hastaların bir kısmında Kovid-19 enfeksiyon bulguları düzeldikten aylar sonra dahi devam edebilen dikkat, bellek ve odaklanma bozukluğu stilinde bir çeşit ‘zihin bulanıklığı’ tanımlandı. Yapılan IQ testlerinde ise hastaların Kovid-19 enfeksiyonu öncesine oranla yüzde 10’a varan kayıp yaşadığı gösterildi.
Bu tablo da kovid-19 geçiren hastaların kimilerinin beyinlerinin en az 10 yıl yaşlandığı manasına geliyor ve pandemi tedbirlerine sıkı sıkı bağlı kalmanın kıymetini bir defa daha ortaya koyuyor.
2.Beyin damar hastalıkları
Kolesterol yüksekliği, kalp ritim ve kapak bozuklukları, yüksek kan basıncı (hipertansiyon) ve diyabetin neden olduğu beyin-damar hastalıkları, beyni yoran değerli hastalıklar ortasında yer alıyor. Düzgün denetim edilemeyen şeker ve kan basıncı seviyeleri, kalp ritmini etkileyen durumlar ve damar sertliğine (ateroskleroz) neden olabilen kolesterol yükseklikleri, beynin kanlanmasını bozarak yavaş yahut ani gelişen beyin hasarına yol açabiliyor.
Ani gelişen olaylar ekseriyetle semptomatiktir, yani belirti verir. Lakin teşhis konularak tedavi edilebilse de birçok hastada beyin dokusunda önemli kalıcı hasar oluşuyor. Bilhassa denetim altında olmayan diyabet ve hipertansiyon üzere durumların neden olduğu küçük damar hastalıkları ise şayet beynin kritik alanlarını, örneğin bellekle ilgili alanları etkilemediyse çoğunlukla sessiz ve sinsi seyrediyor.
Küçük damarların etkilenmesi sonucunda görülen milimetrik hasarlar yıllar içerisinde birleşerek geniş bir alanın etkilenmesine neden olabiliyor ve bir çeşit bunama yahut parkinsonizm bulguları ortaya çıkarabiliyor.
3.Uyku bozuklukları
Uyku, beynin dinlendiği, çöplerini boşalttığı ve gücünü tazelediği bir süreç. Uyku sırasında salgılanan hormonlar beyin ve ruh sıhhati için de büyük kıymet taşıyor. Ayrıyeten gün içerisinde beyinde üretilen olağandışı yapıdaki proteinler uyku sırasında beyinden temizleniyor. Uyku düzensizliği bu olağandışı proteinlerin birikerek Alzheimer hastalığına yol açan patolojik sürece katkıda bulunmasına yol açıyor. Bu nedenle uyku bozuklukları yalnızca beyni yoran değil birebir vakitte direkt Alzheimer hastalığıyla bağlantılı olabilen önemli klinik durumlardır.
4.Beslenme bozuklukları
Çoğunlukla beslenme eksikliği ile bağlı olan, lakin mide ve bağırsak hastalıkları sonucunda emilimin bozulması nedeniyle de görülebilen B1, B6, B12 ve D vitamini, folik asit üzere vitaminlerin yahut demir üzere kıymetli yapıların eksikliği hudut hücrelerinin işlevini bozuyor ve bu eksiklik uzun sürerse, beyinde kalıcı hasara yol açabiliyor.
Lakin çok kolay tarama testleriyle teşhis konulabilen bu durumlar, en süratli ve kolay biçimde düzeltilebilen sıkıntılar ortasında yer alıyor. Ayrıyeten son yıllarda bilhassa genetiği değiştirilmiş buğday ve gibisi tahıllarda olağandan çok daha yüksek ölçüde bulunan bir protein olan gluten yüklü beslenmenin beyinde kronik bir yangı, yani enflamasyon yaratarak baş ağrısı, depresyon, motivasyon bozuklukları, hatta Alzheimer ve Parkinson hastalıkları üzere nörodejeneratif süreçleri tetikleyebileceği gösterilmiştir.
5.Böbrek hastalıkları
Hudut hücrelerinde her saniye yüzlerce kimyasal tepki gerçekleşiyor. Bu kimyasal tepkilerin en değerli yapıtaşları ortasında; sodyum, potasyum, klor ve magnezyum üzere elektrolitler yer alıyor. Beslenme yoluyla bu elektrolitlerin eksik yahut fazla alınmaları, yetersiz su içmek yahut kronik böbrek hastalıkları bedende elektrolit bozukluklarına yol açabiliyor.
Elektrolit dengesizliği; unutkanlık, yorgunluk ve uyuklama halinden, anlamsız konuşma hatta komaya varabilen şuur bozukluklarına, felç gibisi kas gücü kaybına ve epileptik nöbet gibisi ataklara neden olabiliyor.
Ayrıyeten böbrek yetmezliğinde idrarla atılamayan toksik unsurlar dolanım yoluyla beyne ulaşarak direkt hasar verebiliyor. Bu hasar öteki metabolik bozukluklarda olduğu üzere beyin işlevlerinin direkt olarak etkilenmesi halinde olabiliyor.
Böbreklerin filtreleme vazifesini yapamaması sonucunda böbrekten atılması gereken ilaçların kan seviyesinin çok yükselmesi çok dozda ilaç almışçasına beyinde yan tesirlere neden olabiliyor. Örneğin kan sulandırıcı bir ilacın böbrekten atılamaması ve kanda çok doza ulaşması beyin ve öteki organlarda kanamaya yol açabiliyor. Yaşlılıkta görülen böbrek bozukluklarının kıymetli bir kısmı yetersiz su içmeye bağlı olarak görülüyor.
6.Hareketsizlik gerilim
Beyni erken yaşlandıran bir öteki kıymetli etken ise; pandemide toplumsal izolasyon nedeniyle çoğumuzun kaygı yandığı; ‘hareketsizlik’. Kovid-19 pandemisindeki tedbirlere uyarak hiç konuttan çıkmayan, hareketsiz kalan ve ağır gerilim yaşayan yaşlı bireylerin Kovid-19 geçirmedikleri halde bilişsel yetilerinin beklenenden çok daha süratli bozulduğu belirtiliyor.
Bu da hareketsizliğin ve gerilimin beynin yaşlanması üzerindeki olumsuz tesirlerini gösteriyor. Ayrıyeten gençlik yıllarından itibaren kronik depresyon yaşayan bireylerin gerilim hormonlarının tesiri ile beyinlerinde bellek işlevlerinden sorumlu hipokampal alanlarda küçülme olabiliyor. Bu da yaşlılıkta demans riskini artırabiliyor.
